Barcelona's verloren strijd tegen het toerisme

"Van alle slechte burgemeesters die Barcelona heeft gehad, is ze de minst slechte," zegt Lourdes López. Al bijna veertig jaar zit de lotenverkoopster hier een paar uur per dag, op haar stekje aan een plein in het hart van de wijk Barceloneta.

López, gezeten in een rolstoel, woont sinds 1970 in Barceloneta en vormt de ogen en oren van de oude visserswijk. En ze is actievoerster. Tegen hoge huren, illegale toeristenappartementen en overlast. Vooral overlast. Wat de Wallen qua toerisme zijn voor Amsterdam, is Barceloneta met zijn strand voor Barcelona: naast een bron van inkomsten een bron van klachten van bewoners.

Van haar strijd als activiste kent López Ada Colau, de burgemeester van Barcelona. Zo'n tien jaar geleden woonde Colau hier, als kraakster in een voormalig gebouw van de Guardia Civil. Net als López verzette Colau zich tegen de uitzetting van berooide bewoners.

Ruim drie jaar na Colaus aantreden als burgemeester zijn de problemen van Barceloneta hetzelfde als toen ze begon: stijgende huren jagen de oorspronkelijke bewoners de wijk uit, buurtwinkels wijken voor toeristische zaken en in de zomermaanden verandert de buurt in een Lloret de Mar, met drugsgebruikers, straatverkopers, een strand dat fungeert als openluchtbar en backpackers die illegaal hun tent opslaan in het stadspark. Bij gebrek aan menskracht laat de politie het afweten.

Toch wil Lourdes López geen kwaad woord over Colau horen. "Dit stadsbestuur spant zich meer in dan de vorige besturen."

Ietsje verderop zit een groepje pensionado's, van het type dat op geen enkel zichzelf respecterend Zuid-Europees plein ontbreekt. Manuel Atienza (73) noemt het 'toerisme van de dronkenlappen' het voornaamste probleem. "Overdag gaat het prima, maar 's nachts veranderen die jonge toeristen in Dracula. Meisjes die op straat plassen, jongeren die van de drank niet meer overeind blijven."

Ook Atienza is mild over Colaus bestuur. "Ze doen hun best, maar het is moeilijk."

         

Progressief sprookje
Voor progressieven is de carrière van de charismatische, welbespraakte Ada Colau een sprookje: van activiste tot burgemeester van een van Europa's belangrijkste toeristische steden. Ze loopt voorop in het beteugelen van Airbnb en andere platforms voor vakantiewoningen. Linkse intellectuelen kijken bewonderend naar hoe Colau bewoners laat meepraten en meedenken.

Het bedrijfsleven en het door mannen gedomineerde establishment in de stad hielden hun hart vast na de nipte, maar spectaculaire verkiezingszege in 2015 van Colau en haar partij Barcelona en Comú ('Gemeenschappelijk Barcelona'). Een groep links-radicale actievoerders op het pluche, zonder bestuurservaring en geleid door een vrouw, dat moest wel een puinhoop worden.
Wat is de balans nu de politieke partijen zich opmaken voor de burgemeestersverkiezingen van mei 2019 - waar onder anderen de Franse oud-premier Manuel Valls zich voor heeft gekandideerd? Is het experiment met Colau in het stadhuis een succes?

Gevraagd naar de grootste pluspunten van het stadsbestuur noemt Agustí Colom, raadslid van Colaus partij, de ommezwaai in het toerismebeleid 'van promotie naar beheersen'. "De stad promoten als bestemming is geen op zichzelf staand doel meer, maar onderdeel van het beleid om de neveneffecten van het toerisme in toom te houden."

Ander paradepaard van de Comunes (de gemeenschappelijken): de hotelstop - aanvankelijk voor de hele stad, later voor bepaalde wijken - en een plan dat bepaalt waar wel of geen ruimte is voor nieuwe vakantieverblijven en horeca. Dat ging gepaard met de aanstelling van ruim 100 inspecteurs die naar illegale vakantieappartementen speuren.

Om te onderstrepen dat het haar ernst is, legde Colau Airbnb een boete van liefst 600.000 euro op wegens stelselmatige overtreding van de regels. Airbnb heeft er nog geen cent van betaald, in afwachting van de uitspraak in hoger beroep, maar stelt zich voorlopig wel coöperatief op bij de bestrijding van illegale verhuur. Alle aanbieders van vakantiewoningen moeten zich laten registreren, een beleid waarmee Barcelona wereldwijd een voorbeeldfunctie vervult.

"Het terugdringen van de illegale verhuur aan toeristen is zonder twijfel een succes," zegt David Bravo, architect en activist van Barcelona en Comú, die als ambtenaar in kaart brengt in hoeverre de oorspronkelijke bevolking van Barcelona in de verdrukking komt door de gentrificatie.

"Als je vijf jaar geleden zei dat toerisme niet in alle opzichten gunstig is voor de stad, kreeg je iedereen over je heen. Nu wordt dat in brede kring erkend."

Turismofobia
In de toeristensector van de Catalaanse hoofdstad zien ze Colau liever gaan dan komen. Ondernemers klagen dat de gemeente niet langer investeert in internationale promotie. "Hotelhouders en winkeliers organiseren op eigen houtje promotiereizen naar het buitenland," zegt Carina Mejías misprijzend.

Mejías is in Barcelona leider van het rechtse Ciudadanos (Burgers), dat vorig jaar de verkiezingen voor het Catalaanse parlement won.

De burgemeester draagt de boodschap uit dat toerisme slecht is voor de stad, meent Mejías. "Dat draagt bij aan turismofobia (protesten tegen toeristen)."

Dat neemt niet weg dat Barcelona een magneet voor toeristen blijft. "Het is schandalig," zegt Marta Angerri, directeur van Cercle d'Economia, een invloedrijke ondernemersdenktank. "De stad kan niet zoveel absorberen."

Net als in Amsterdam zijn de effecten van de hotelstop beperkt, doordat omringende gemeenten gretig hotelvergunningen afgeven. Bovendien heeft het stadsbestuur geen zeggenschap over de luchthaven en de haven, waar sprake is van een indrukwekkende groei van het aantal passagiers. Ook dat ondermijnt Colaus ambities op het terrein van klimaat, toerisme en leefbaarheid.

De woningnood is een daarmee verbonden kopzorg. Colau is initiator van een oproep van een reeks hoofdsteden, waaronder Amsterdam, aan de VN om stadscentra te beschermen tegen speculanten, beleggers en massatoerisme.De huurprijzen zijn in Barcelona in vier jaar zo'n 40 procent gestegen. Steeds meer Barcelonezen wijken uit naar de randen van de stad of verder weg.

Hoge woonlasten
Colaus nieuwbouwplannen verlopen trager dan gehoopt. Ze gaat projectontwikkelaars verplichten bij nieuwbouwprojecten 30 procent sociale woningbouw te realiseren.

Een uitgangspunt dat in Nederland gangbaar is, maar voor Barcelona, met een sociale woningvoorraad van amper 2 procent, een grote koerswijziging. Op de korte termijn biedt dat echter geen soelaas.

"In veel opzichten is Barcelona een grote tanker met beperkte manoeuvreerruimte," zegt Marta Angerri van ondernemersclub Cercle d'Economia. Toch wordt de crisis op de woningmarkt de burgemeester aangerekend, omdat juist op dit terrein veel van haar werd verwacht, als het voormalige gezicht van de strijd tegen huisuitzettingen.Leegstand is een extra complicatie.

Tijdens de economische crisis, toen veel Spanjaarden hun huur of hypotheek niet meer konden opbrengen, zijn grote delen van de stad in handen gekomen van banken en vastgoedspeculanten. Omdat een leeg gebouw bij verkoop meer opbrengt, doen zij niet hun best om vrijkomende appartementen te verhuren.

Dat stimuleert de opkomst van narcopisos, drugsappartementen. Het zijn leegstaande woningen die criminelen kraken voor prostitutie, drugsgebruik of heroïnehandel. Het fenomeen gijpt met name om zich heen in El Raval, het hart van de oude stad met zijn donkere steegjes, waar de gemeente deze zomer vaststelde dat 675 appartementen leegstonden of werden gebruikt als narcopiso - en die criminaliteit leidt weer tot onrust in de buurt.

Colau kan de uitwassen naar eigen zeggen alleen bestrijden als de Catalaanse deelregering helpt. Als burgemeester heeft ze zeggenschap over de gemeentepolitie, maar dit soort zwaardere criminaliteit behoort tot de competentie van de regiopolitie, die wordt aangestuurd door de Catalaanse regering. Die negeert Colaus pleidooi voor meer agenten.

Verleden als kraker
De oppositie in de gemeenteraad houdt Colau verantwoordelijk. Jordi Martí, raadslid van de PdeCAT (de partij van de naar België uitgeweken ex-premier Carles Puigdemont), suggereert onwil bij de linkse activisten uit Barcelona en Comú om op te treden tegen de gekraakte drugsappartementen. "Sommige raadsleden van Colaus partij hebben een verleden als kraker. Dat is gewoon een feit. Er zijn raadsleden van wie ik ernstig betwijfel of ze dit probleem wensen op te lossen."

Met betrekking tot de openbare orde heeft Colau toch al een imagoprobleem. Met haar verleden, waarin ze veelvuldig met de politie botste, voelt ze zich op dit terrein niet op haar gemak. "Alles met betrekking tot de openbare orde zit de activiste Colau dwars," zegt Ramon Suñé, stadsverslaggever van de Catalaanse krant La Vanguardia. "Het zit niet in de genen van haar partij om meer agenten de straat op te sturen."

Dat is wel wat een deel van de stad verlangt, nu de kleine criminaliteit in het eerste halfjaar van 2018 ruim 20 procent is gegroeid ten opzichte van 2017. Critici klagen ook over de coulante houding van de burgemeester jegens de Afrikaanse straathandelaren die de laatste jaren zijn neergestreken in het stadscentrum - schattingen over aantallen variëren van enkele honderden tot 3000. De gemeentepolitie is opgedragen niet op te treden tegen deze groep ongedocumenteerden.

Dat is pregnant zichtbaar aan de voet van de Rambla in de haven, waar het wemelt van de borden die straathandel verbieden. Pal daaronder wemelt het van de materos, zoals de handelaren worden genoemd.

"Haar idee is: deze mensen zijn de zwakste schakel in een maffiose keten, die behandelen we humaan," zegt Marta Angerri. "Maar dat leidt tot grote onveiligheid en een enorm beslag op de openbare ruimte."

Enkele gewelddadige incidenten rond de groep bieden munitie aan Colaus rivalen. "In Barcelona worden de regels niet gehandhaafd," zegt raadslid Jordi Martí. "De kwaliteit van de openbare ruimte gaat achteruit. Steeds meer mensen zeggen: in Barcelona mag alles."

Zijn collega Carina Mejías gebruikt bijna dezelfde bewoordingen: "De laksheid van dit radicaal-linkse bestuur draagt bij aan illegale activiteiten op straat, met drankverkoop, handelaren, drugshandel. Het draagt bij aan het imago van Barcelona als stad waar alles kan."

Steeds meer bewonersorganisaties en belangenclubs slaan de handen ineen voor protesten waarin alles samenkomt: onvrede over onveiligheid, overlast van toeristen en de druk op de woningmarkt. Begin deze maand betoogden ze tegen 'een Barcelona dat niet functioneert'. Op spandoeken en borden stonden teksten als 'Mijn wijk is geen themapark', 'Stop drugshandel', 'We willen nachtrust'.

Onafhankelijkheidsstrijd
En dan is er 'el procés', zoals de strijd voor een onafhankelijk Catalonië wordt genoemd. Daarin neemt Ada Colau een tussenpositie in. Met de separatisten bepleit ze een Catalaans referendum over onafhankelijkheid. Maar ze is geen voorstander van afscheiding en zo'n referendum vergt wat haar betreft instemming van de Spaanse regering.

Die voor Catalaanse begrippen genuanceerde positie leidt tot verwijten van collaboratie vanuit zowel het separatistische als het pro-Spaanse kamp. "Ze is altijd op de hand van de onafhankelijkheidsbeweging," zegt Carina Mejías van het rechtse Ciudadanos. "Ze geeft ons nooit gelijk."

Bij Puigdemonts partij treuren ze dat de burgemeester hun strijd niet volledig omarmt. "Barcelona heeft een sleutelrol in el procés," aldus Jordi Martí. "Met het stadsbestuur van Barcelona aan onze zijde is het een moeilijke route, maar zonder Barcelona al helemaal."

Haar neutrale positie dwingt Colau tot een evenwichtsact, waarbij haar doen en laten onder het vergrootglas ligt. Waarom roept ze op tot vrijlating van door Spanje gedetineerde separatistische politici? Wat betekent haar bezoek aan de gevangenen? Waarom ontbreekt ze bij een manifestatie op de Catalaanse nationale feestdag, die in het teken van onafhankelijkheid staat? Waarom draagt ze een geel lintje, dat geldt als steunbetuiging aan gevangen separatisten? Waarom stemt ze in met een geel lint op de gevel van het stadhuis?

'Ongepaste lichtzinnigheid'
Vragen van wezensbelang in het bittere Catalaanse politieke klimaat, dat geen ruimte biedt aan ironie. Als Colau twittert dat ze 's nachts gele lintjes ophangt (zoals separatisten doen) om ze overdag te verwijderen (zoals tegenstanders van onafhankelijkheid doen), en daarna thuis een borrel neemt en vervaarlijk lacht, klaagt de gemeenteraad over 'ongepaste lichtzinnigheid' en een 'provocatie'.

Een burgemeester die niet duidelijk partij kiest in Catalaanse identiteitskwesties, wordt weinig gegund. De politieke concurrentie loopt zich toch al warm voor de verkiezingen van volgend jaar.

Het beperkt Colaus slagkracht, helemaal sinds haar coalitie met de sociaaldemocraten is gesneuveld door onenigheid over el procés. Het stadsbestuur beschikt nog over welgeteld 11 van de 41 raadszetels. Gevolg is dat Colau het, buiten verbetering van het sociale beleid, vooral zoekt in symbolische maatregelen, zoals het verwijderen van een borstbeeld van de oude koning Juan Carlos uit de raadszaal en het wijzigen van straatnamen vernoemd naar figuren van het Francoregime.

Colaus verworvenheden betreffen met name de revolutionair andere kijk op het toerisme. Haar burgemeesterschap bewijst bovendien dat de gevestigde orde geen onneembare vesting is, waar iedereen naar de pijpen van de elite danst. Maar dat zijn zaken waarvoor ze misschien pas op langere termijn waardering krijgt in Barcelona.

Voor nu is er ook teleurstelling. Journalist Ramon Suñé: "Haar imago in het buitenland correspondeert niet met haar imago hier. De hoge verwachtingen zijn niet waargemaakt."

"Dit stadsbestuur is heel gevoelig voor onze klachten," zegt Martí Cusó (29), actief in bewonersverenigingen in de oude binnenstad, zoals Colau dat ooit was. "Verbaal staan ze achter ons. Maar is het effectief? We zagen dit als een bestuur van de verandering. Veel dingen zijn niet gelukt."